Honderdduizenden Nederlanders speuren naar hun voorouders of spelen met de gedachte dat te gaan doen. Stamboomonderzoek schijnt na seks het meest gezochte onderwerp op internet te zijn. En op woensdagavond, om halfelf, stemmen zo’n zevenhonderdduizend mensen af op het Teleac-televisieprogramma Verre Verwanten, waarin bekende Nederlanders kennismaken met hun voorouders en onbekende Nederlanders te horen krijgen van welke historische beroemdheid ze afstammen. Ter vergelijking: de nieuwsrubriek NOVA, die op hetzelfde tijdstip uitzendt, trekt minder kijkers.
Stamboomonderzoek, ook wel genealogie genoemd, is populairder dan ooit. Waarom?
Misschien wel de belangrijkste reden is een technologische. Internet groeit uit tot een digitale goudmijn met genealogische informatie dankzij de digitalisering van eeuwenoude archieven en het overweldigende aanbod van zeker een kwart miljoen websites met en over stambomen. Daardoor is stamboomonderzoek makkelijker en toegankelijker dan ooit.
Was amateurgenealogie lang voorbehouden aan gepensioneerden die de tijd hadden om tijdens kantooruren in een archief te zitten, dankzij de digitalisering kan iedereen nu, 24 uur per dag, van achter de pc naar zijn wortels speuren. Wie zijn achternaam in internetzoekmachine Google invoert, vindt in de regel een trits websites van naamgenoten die bloedlijnen on line napluizen.
Stamboomonderzoek, in de Middeleeuwen begonnen door vooraanstaande families die voorouders van huwelijkskandidaten natrokken, is door internet gedemocratiseerd. Zeker in Nederland, want de Nederlandse archieven zijn volgens het Centraal Bureau voor Genealogie (CBG) in Den Haag wereldwijd gezien het verst in het digitaliseren van hun bestanden. Die bestanden zijn ook nog eens vollediger dan elders. Geen enkele overheid hield de persoonsgegevens zo nauwkeurig bij als de Nederlandse. Daardoor kunnen Nederlanders gemakkelijk voorouders traceren tot in elk geval 1811. In dat jaar werd, als gevolg van de inlijving van Nederland in het Franse keizerrijk, de burgerlijke stand ingevoerd, waarin geboorte, huwelijk en overlijden staan geregistreerd. Nederlandse archieven streven ernaar de hele burgerlijke stand op het web te zetten. Een deel ervan is al on line te raadplegen in de database Genlias.
Scheepsboeken
Verder terug in de tijd speuren kan ook op het internet. Het Gemeentearchief
Rotterdam ontsloot op internet de doop-, trouw- en begraafgegevens uit kerken
van Rotterdam en omstreken vanaf 1573. Het Nationaal Archief bouwde een website
met daarop de gegevens uit de scheepssoldijboeken van de zevenhonderdduizend
zeelieden en soldaten die na 1700 voeren voor de Verenigde Oost-Indische Compagnie,
inclusief hun functie, schip en de datum waarop ze uit dienst traden.
Dan is er nog www.familysearch.org: ’s werelds grootste collectie van stamboomgegevens, waaronder Nederlandse. De site is opgezet door mormonen die vanuit Utah in de Verenigde Staten voorouderlijke informatie verzamelen uit religieuze motieven.
De belangrijkste pleisterplaats voor Nederlandse genealogen op internet is de website van het Centraal Bureau voor Genealogie. Daar speuren maandelijks 27.500 bezoekers naar hun naam in de databank met familiewapens, reeds uitgezochte stambomen of de collectie bidprentjes: de herdenkingsplaatjes die katholieken maken voor een begrafenis. De site ontsluit ook gedichten van voorouders en een collectie van bijna 16 miljoen familieadvertenties. Wie wil weten of er zich onder de voorouders misdadigers bevonden, kan bij dit genealogiebureau terecht in het archief van het Algemeen Politieblad, dat van 1852 tot 2005 verscheen, inclusief signalementen van voortvluchtigen.
Steeds meer informatie voor stamboomonderzoek staat op internet, maar lang niet alles. Vaak zijn de belangrijkste gegevens uit documenten wel in een database gezet, maar zijn er geen afbeeldingen van de documenten op het computerscherm te bekijken. Zo zijn de familieadvertenties van het Centraal Bureau voor Genealogie op de eigen pc met een muisklik op te roepen, maar de politieberichten nog niet. Dus vergt stamboomonderzoek nog steeds een bezoek aan gemeentearchieven, streekarchieven, het Nationaal Archief en het genealogiebureau in Den Haag. Volgens adjunct-directeur Nico Plomp van het Centraal Bureau voor Genealogie is het verstandig de originele papieren te bekijken. 'Bij het invoeren in de computer kunnen fouten zijn gemaakt.’ Wat wel kan, is de benodigde stukken alvast on line bij het archief aanvragen, zodat ze bij aankomst klaarliggen.
Nieuwsgierigheid
Wat drijft Nederlanders om een duik te nemen in het familieverleden? Waarom
willen ze de samenleving waarin hun voorouders zich thuis voelden, zo graag
ontdekken? Mogelijk heeft het te maken met het contrast met de huidige samenleving,
waarin oude sociale verbanden als de kerk en het verenigingsleven juist aan
kracht inboeten. 'Maar de belangrijkste drijfveer is gewoon nieuwsgierigheid,’
zegt Nico Plomp van het genealogiebureau. Nieuwsgierigheid naar de boerderij
die tot de familie zou hebben behoord, naar het beroep van voorouders of naar
de herkomst van de achternaam.
Wie eenmaal aan het onderzoek begint, komt er niet meer vanaf. 'Genealogie is verslavend,’ zegt voorzitter Bert Trap van de Nederlandse Genealogische Vereniging, met 31 afdelingen en tienduizend leden de grootste genealogische vereniging in Nederland. Zijn eigen twintig jaar lange zoektocht is er een aansprekend voorbeeld van. Die leidde Trap naar het Engelse Coggeshal, waar zijn voorouders rond 1600 trouwden. Vanwege hun godsdienst vluchtten ze naar Leiden.
Soms blijkt iemand van voorname afkomst, zoals beveiligingsbeambte Ron Pistoor, die bleek af te stammen van Willem van Oranje. Maar stamboomonderzoek ontmythologiseert ook. Verhalen over helden of kastelen die de naam van de familie dragen, en dus wel tot de familie zullen behoren, blijken vaak onzin. Iemand die Van Egmond heet, is niet per se nazaat van de gelijknamige graaf die in 1568 werd onthoofd.
Het gros van de Nederlanders was in die tijd boer, dus is de kans dat de stamvader van de familie een eenvoudige dagloner was, oneindig veel groter, zoals ook sommige media in 2001 constateerden toen ze twee weken voor het huwelijk van Laurentien Brinkhorst met prins Constantijn bekendmaakten dat Laurentien afstamde van 'arme Gelderse boeren’. Ook de voorvaderen van minister-president Jan Peter Balkenende leefden van het land: Pieter Balkenende (1773-1826) was boer in de Coegorspolder in Zeeland.
Maar: saaie familiegeschiedenissen bestaan niet. Neem minister Piet Hein Donner (CDA) van Justitie. Zijn oudst bekende voorvader, Gottfried Otto Donner, was een eenvoudige soldaat uit Duitsland. Maar wel een soldaat die in 1787 was belast met de bewaking van paleis Soestdijk. In die functie raakte hij levensgevaarlijk gewond bij een patriottische overval, toen een kogel zijn gehemelte verbrijzelde. Prins Willem V van Oranje schonk Gottfried daarop twee gouden gehemelten, die hij om de drie uur moest verwisselen, waarna Gottfried een carrière verkoos als hoedenmaker in Arnhem.
'Genealogie is meer dan het noteren van namen en jaartallen,’ zegt Bert Trap. 'De stamboom is een kapstok waaraan je familieverhalen hangt.’ Trap ontdekte via zijn Britse wortels dat hij familie is van Thomas Willet, in 1665 benoemd tot New Yorks eerste Britse burgemeester. Nico Plomp van het genealogiebureau vond een familielid dat in de veertiende eeuw wegens het vervalsen van documenten tot de ketelstraf was veroordeeld, wat erop neerkwam dat hij in een pot met kokend water aan zijn einde kwam. Pim Leijdeckers is afstammeling van Jan Clasen Leydeckers, lid van het korporaalschap van kapitein Frans Banninck Cocq, dat door Rembrandt werd vereeuwigd in De Nachtwacht.
De nazaten van Hendrick van Bemmel ontdekten dat voorvader Hendrick tijdens de Beeldenstorm van 1566 in Utrecht werd aangehouden. Hendrick 'wel bij drancke wesende’ (dronken) wilde zijn behoefte doen, toen een schildwacht hem in de stad tegenhield en om 'die leus’ (het wachtwoord) vroeg. Van Bemmel antwoordde: 'Kacken is die leus.’ Hij kreeg een schrobbering.
Privacywet
Genealogen kunnen al putten uit een oneindige reeks bronnen, en recent voegden
ze nog het DNA-onderzoek toe aan hun instrumentarium. Desondanks loopt iedere
stamboomonderzoeker een keer vast. Zij die afstammen van slaven komen veelal
niet verder dan de negentiende eeuw. Afstammelingen van migranten – iedere
Nederlander heeft een Duitser onder zijn voorouders – stranden in moeilijker
toegankelijke, buitenlandse archieven: in Duitsland geldt een strengere privacywet
en het archiefwezen is er zeer versnipperd.
In de regel lukt het Nederlanders terug te gaan tot 1811, toen de Fransen de burgerlijke stand invoerden. Wie het geluk heeft dat de benodigde doop- en trouwregisters van de kerk niet door brand of vocht zijn verdwenen, kan diep doordringen in de zestiende eeuw dankzij de kerkelijke administratie die katholieken invoerden op het Concilie van Trente (1545-1563) en calvinisten rond 1580.
Vroeg in de Middeleeuwen terechtkomen, is alleen voor vooraanstaande families weggelegd. 'Bezit laat sporen na,’ zegt Plomp. Zo gaat de stamboom van koningin Beatrix terug tot graaf Walram van Laurenburg (circa 1146-1198). Plomp: 'Of voorouders moeten een stuk grond hebben gepacht, wat dan wel staat genoteerd.’
Internet is de laatste hoop voor iedereen die vastloopt. Op ’s werelds grootste informatiebron helpen genealogen in forums bij het vinden van missende 'takjes’. Het web maakt stamboomonderzoek niet alleen toegankelijk, maar voorkomt ook een voortijdig einde aan de queeste naar het familieverleden.
Kaders bij artikel:
STAMBOOM DONNER
1948-heden: Jan Pieter Hendrik Donner, Minister van Justitie
1918-1992: Andreas Matthias Donner, Staatsrechtgeleerde
1891-1981: Jan Donner, Jurist en minister van Justitie
1859-1937: Andreas Matthias Donner, Predikant
1824-1903: Johannes Hendrikus Donner, Predikant, Tweede-Kamerlid
1793-1863: Johannes Christiaan Donner, Hoedenmaker
1757-1836: Gottfried Otto Donner Soldaat; bewaker paleis Soestdijk
circa 1700 gehuwd: Andreas Matthias Donner, Onbekend
WAPENS EN FAMILIEWAPENS
Nieuwsgierigheid naar de herkomst van de familienaam en een eventueel familiewapen
is een reden om met stamboomonderzoek te beginnen. Maar hoe meer mensen uw naam
dragen, des te lastiger is het stamboomonderzoek en des te moeilijker is het
om te achterhalen of een wapen hoort bij uw tak van de familie.
Daarom is het goed eerst de databank van familienamen te doorzoeken (www.meertens.knaw.nl/nfd) om te zien hoe vaak een naam voorkomt – De Jong staat met 55.000 vermeldingen bovenaan. Hier vindt u ook de geschiedenis van de naam. Achternamen werden niet, zoals vaak gedacht, pas onder Napoleon gemeengoed bij de invoering van de burgerlijke stand, maar eind Middeleeuwen. Mensen vernoemden zich naar, zeg, beroep (Smit), ouder (Jansen) of boerderij (Groot Jebbink).
STAMBOOMONDERZOEK IN ACHT STAPPEN
Minicursus genealogie: werk stap voor stap terug in de tijd
Kies vooraf uw onderzoeksvorm: stamreeks of kwartierstaat. Als u alleen de stamreeks
onderzoekt om, zeg, de herkomst van uw achternaam te vinden, volgt u de mannelijke
lijn. U zoekt dan gegevens van uw vader, diens vader en verder tot u eindigt
bij de stamvader (oudst bekende voorvader). Bij een kwartierstaat verzamelt
u gegevens van beide ouders, hun ouders en verder.
Begin thuis met het verzamelen van namen, pasfoto’s en geboortedata uit
paspoorten en trouwboekjes. Tap kennis af bij familieleden. Noteer waar voorouders
woonden, welke beroepen ze hadden en hoe ze leefden. De stamboom is een kale
kapstok zolang er geen familieverhaal aan hangt.
Struin aan de hand van verzamelde namen websites over genealogie af (zie 'Stamboomsites’
op pagina 28). Het is mogelijk dat uw stamboom al deels is uitgezocht door anderen
of dat zij familiedocumenten in bezit hebben. Noteer de door hen verzamelde
gegevens en vraag waar ze hun informatie vonden. Zelf informatie achterhalen
in het archief biedt wel meer zekerheid.
Bereid on line uw bezoek voor aan het Centraal Bureau voor Genealogie (CBG)
in Den Haag. In de catalogus (www.cbg.nl) vindt u boeken, lopend onderzoek,
bidprentjes en dossiers over uw familie. Familie-advertenties kunt u op de site
bekijken, een miljoen microfiches, honderdduizend boeken en evenzoveel dossiers
in de studiezaal (entree 3,50 euro). Daar zijn ook uittreksels te bestellen
van persoonskaarten van 1938 tot 1994 (à 3,35 euro) waarin naam, geboorte-
en sterfdatum, beroep, ouders, kinderen en partner van de gezochte staan.
Breng de gegevens samen op de computer (zie 'Ordenen op de computer’ op
pagina 26).
Sluit u aan bij de Nederlandse Genealogische Vereniging of het CBG om informatie
uit te wisselen, gebruik te maken van de documentatie en van de cursussen over
bijvoorbeeld onderzoek in het buitenland.
Om verder te komen dan de negentiende eeuw moet u op zoek naar doop-, trouw-
en begraafregisters en gegevens over bijvoorbeeld armenzorg, dienstplicht en
vonnissen in Nationaal Archief, streekarchief en gemeentearchief.
Publiceer resultaten tussentijds. Het is zonde als vergaarde kennis ongelezen
blijft omdat de stamboom nog niet af zou zijn. Bedenk: een stamboom is nooit
af.
STAMBOOM FONDA
1937-heden : Jane Fonda, Actrice
1905-1982: Henry Jaynes Fonda Acteur
1879-1935: William Brace Fonda Handelaar
1838-1923: Teneyck Hilton Fonda Marconist, loketbediende, klerk
1808-1878: Garret T.B. Fonda Transport-agent
1774-1855: Douw Adam Fonda Penningmeester, parlementslid
1736-1808: Adam Douw Fonda Luitenant-kolonel in Amerikaanse revolutie
1700-1780: Douw Jellis Fonda Grootgrondbezitter
1670-1737: Jellis Adam Fonda Wapensmid
1641-1700: Douw Jellis Fonda Boer, kolonist
1614-1659: Jelis Douwes Fonda Smid, kolonist uit Friesland
circa 1669: Douwe Everts Boer
circa 1610: Evert Benedictus Boer
circa 1582: Benedictus Jacobs Boer
HARDOP LEZEN HELPT
Oude teksten zijn vaak lastig te lezen omdat er in onbruik geraakte woorden
en afkortingen op zijn gekrabbeld met in inkt gedoopte ganzenveren. Wie weet
nog dat gedompelt ook begraven betekent? Oefenen en hardop lezen helpt. Wie
er niet uitkomt, kan een cursus oud schrift volgen bij archiefinstellingen.
Of cursussen Frans en Latijn, zodat bijvoorbeeld het doopboek van Voerendaal
(1630) is te lezen: '8 Octobris matrimonialiter iuncti sunt (8 oktober zijn
in de echt verbonden) Adamus van Teenen et Ida Senden, praesentibus (in aanwezigheid
van) Wilhelmo Franck et Theodoro Senden alisque per multis (en anderen krachtens
velen).
STAMBOOM HEIDWEILLER
1961-heden: Anton Edwin Louis (Anthony) Heidweiller, Operazanger
1932-heden: Georgin Harriet Rustwijk, Apothekersassistente
1897-1987: George Gerhardus Theodorus Rustwijk, douanier
1862-1914: George Gerhardus Theodorus Rustwijk, Dichter, muzikant, fotograaf, schilder
1836-1865: Christina, onbekend
circa 1800: Isabella, Huisslavin
PAS OP VOOR OPLICHTERS
Ene W.L.J.J. Pince van der Aa alias Willem Lambertus alias Willem Pince van
de Stichting Genealogie Nederland stuurt geregeld mailings waarin hij u tegen
'een speciale prijs’ na 'tientallen jaren van voorouderlijk onderzoek’
de stamboom van uw familie kan aanbieden. Doorgaans is mijnheer tijdens zijn
onderzoek ook gestuit op een 'prachtig familiewapen’ dat hij 'gratis’
met de stamboom meestuurt.
Niet op ingaan, want de aanbieding berust op verzinsels. Pince van der Aa is niet de enige dubieuze aanbieder. In 2001 waarschuwde het Centraal Bureau voor Genealogie voor de Rotterdamse boekhandel De Heraut die onjuiste stambomen en familiewapens aanbood. Een tip: professionele genealogen bieden niet aan, maar worden ingehuurd en echt serieuze genealogen pretenderen nooit landelijke expertise te hebben. 'Genealogie is per regio te verschillend. Het is specialistenwerk,’ zegt Nico Plomp van het genealogiebureau.
STAMBOOM PHILIPS
1905-2005: Frederik Jacques (Frits) Philips, Bestuursvoorzitter Philips
1874-1951: Anton Frederik Philips, Bestuursvoorzitter Philips
1830-1900: Benjamin Frederik David Philips, Handelaar en fabrikant in tabak, bankier
1794-1866: Lion Philips, Handelaar in tabak
1767-1854: Benjamin Philips, Handelaar in textiel en tabak
onbekend: Philip Philips, Koopman
ORDENEN OP DE COMPUTER
Een zee van jaartallen en namen overspoelt stamboomonderzoekers. Vroeger ordenden
zij de informatie met invulformulieren, nu zijn daarvoor computerprogramma’s.
Bij aanschaf dient de genealoog erop te letten dat het programma genoeg ruimte
biedt, dat het mogelijk is bronnen van ingevoerde gegevens te vermelden en dat
het programma over een Gedcom-module beschikt waarmee informatie naar een, nieuwer,
ander programma zijn over te zetten. Programma’s die aan deze eisen voldoen
zijn bijvoorbeeld Aldfaer, gratis op www.aldfaer.nl, en GensDataPro: 65 euro
op www.gensdatapro.nl
HULPMIDDEL DNA
Nieuw in de genealogie is het DNA-onderzoek, wat niet betekent dat stamboomonderzoekers
de lijken van voorouders opgraven. DNA is alleen van nut bij stamboomonderzoek
om na te gaan of nog levende families inderdaad familie van elkaar zijn. Stel
dat u na stamboomonderzoek niet zeker bent dat een tak van de familie afstamt
van dezelfde voorvader als uw familie, dan kan DNA helpen. Het Y-chromosoom
wordt namelijk onveranderd van vader op zoon doorgegeven.
In Nederland wordt DNA-onderzoek – anoniem – uitgevoerd door het Forensisch Laboratorium voor DNA Onderzoek in Leiden. Daarbij wordt door de familie aangeboden wangslijmvlies onderzocht. Volledige zekerheid biedt DNA-onderzoek niet. Al is het maar omdat vrouwen soms vreemdgaan: wetenschappers toonden aan dat een op de 25 mannen niet de vader van zijn kind is. Hun nageslacht mag dezelfde achternaam dragen en dus verwant zijn, bloedverwant is het niet.
EEN HUISSLAVIN ALS VOOROUDER
Hoe speuren Surinamers naar hun lastig traceerbare roots?
In 1994 vonden de in Suriname geboren Georgin Rustwijk (74) en haar nicht Dorine
(69) vergeelde bladen uit de dichtbundel Matrozenrozen (1915), geschreven door
hun grootvader George Rustwijk (1862-1914). De gedichten zetten hen ertoe aan
de oorsprong van hun familie uit te zoeken.
Volgens de Stichting voor Surinaamse Genealogie SSG (www.surinaamsegenealogie.nl) worden steeds meer Surinamers nieuwsgierig naar hun verleden. Ze zoeken antwoorden op vragen als: waar komt onze achternaam vandaan? Hoe beleefden onze voorouders de slavernij? 'Met genealogie vorm je je identiteit,’ zegt SSG-bestuurslid Cynthia Brand Flu (57). Dorine verklaart de groeiende interesse uit de acceptatie van de slavernij door haar generatie. 'Daar spraken onze ouders niet over.’
Stamboomonderzoek in voormalige koloniën kent specifieke problemen. Het is de reden waarom naast de Surinaamse ook een Indische Genealogische Vereniging bestaat en er binnen de SSG wordt gesproken over het oprichten van een Antilliaanse afdeling. Lastig voor Surinamers is dat zij in de regel voortkomen uit een smeltkroes van Chinezen, Nederlanders, Indianen, Afrikanen, Joden, Hindoestanen en Javanen.
Afstammelingen van slaven kunnen teruggaan tot 1826: vanaf toen werden geboorte, verkoop en overlijden van slaven genoteerd in het Slavenregister. Andere bronnen zijn de databank van de zogenoemde manumissies, waarin het 'vrijmaken’ van slaven tussen 1832 en 1863 is vastgelegd. Ook bevat de databank het emancipatieregister met de namen van slaven die vrijheid verwierven na de afschaffing van de slavernij in 1863. De databank en het register staan op internet (www.nationaalarchief.nl/vrij-in-suriname).
Verder teruggaan dan 1826 is moeilijker: manumissies zijn nog te vinden in testamenten en in het archief van het Hof van Politie in Suriname. Maar veel papier ging verloren. En slaven mochten niet trouwen. Kinderen bleven dus bij de moeder, waardoor in mannelijke lijn de stamboom uitpluizen vrijwel onmogelijk is. Dat gold ook voor de Rustwijks. Zij ontdekten dat zij afstamden van de huisslavin Isabella, begin negentiende eeuw gekocht door een Haarlemse jurist (zie 'Anton Heidweiller’ op pagina 25). De vader van haar kind is onbekend.
STAMBOOMSITES
De belangrijkste websites voor stamboomonderzoekers zijn:
STAMBOOMSITES De belangrijkste websites voor stamboomonderzoekers zijn:
www.cbg.nl startpunt voor genealogie van Centraal Bureau voor Genealogie met
tips en verwijzingen naar genealogische fora en verenigingen – ook buitenlandse;
www.geneanet.org wereldwijde databank van stambomen (deels gratis);
www.genlias.nl databank van archiefinstellingen met info uit de burgerlijke
stand;
www.nedgen.nl zoekmachine voor 63.271 genealogische homepages;
www.ngv.nl Nederlandse Genealogische Vereniging met te downloaden kwartierstaat
en info over computergenealogie;
www.cyndislist.com kwart miljoen stamboomlinks;
voc.mindbus.nl databank vol dienaren van de Verenigde Oost-Indische Compagnie;
www.archiefnet.nl zoekmachine voor binnen- en buitenlandse archieven;
www.familysearch.org verzameling stamboomgegevens van mormoonse kerk.
Publicatiedatum: 18 februari 2006
Auteur: Robert Stiphout